Cuộc Cách Mạng Pháp (1789-1799): Nguyên Nhân, Diễn Biến Và Di Sản Vĩ Đại

Cuộc Cách Mạng Pháp, khởi đầu từ năm 1789, là một sự kiện lịch sử không chỉ lật đổ Chế độ cũ tại Pháp. Nó còn tạo ra những giá trị nền tảng cho thế giới hiện đại. Sự bùng nổ của cuộc cách mạng pháp (1789-1799) là đỉnh điểm của mâu thuẫn xã hội kéo dài. Nó kết hợp với các tư tưởng cách mạng từ Kỷ nguyên Khai Sáng. Bài viết này phân tích nguyên nhân sâu xa, diễn biến phức tạp, và di sản của cuộc cách mạng. Các nguyên tắc về Chủ quyền nhân dân và Tuyên ngôn Nhân quyền và Công dân đã trở thành kim chỉ nam cho các phong trào dân chủ sau này. Chủ đề này có tính cấp thiết vì nó giúp chúng ta hiểu về nguồn gốc của các hệ thống chính trị hiện đại.

Nền Tảng Khủng Hoảng Của Nước Pháp Thế Kỷ XVIII

Nước Pháp giữa thế kỷ 18 là một cường quốc hàng đầu châu Âu. Quốc gia này có dân số đông và nền kinh tế thịnh vượng. Tiếng Pháp là ngôn ngữ quốc tế của giới học giả và quý tộc. Tuy nhiên, sự giàu có bên ngoài lại che đậy một cuộc khủng hoảng nội bộ nghiêm trọng.

Mâu Thuẫn Giữa Vị Thế Cường Quốc Và Bế Tắc Nội Bộ

Pháp đóng vai trò trung tâm trong phong trào trí thức. Các ý tưởng về khoa học và chính trị lan rộng toàn thế giới. Sự can thiệp quân sự của Pháp đã giúp Hoa Kỳ giành được độc lập. Dù vậy, bên trong, xã hội lại đầy rẫy bất công. Sự chênh lệch giàu nghèo ngày càng lớn. Hệ thống chính trị lỗi thời đã tạo ra căng thẳng không thể giải quyết.

Chế Độ Quân Chủ Chuyên Chế Louis XV và Louis XVI

Chế độ chuyên chế sáng suốt ở Pháp đã thất bại. Dưới thời Louis XIV, quyền lực tập trung đạt đỉnh cao. Người kế vị Louis XV (1715–1774) sống xa hoa và thiếu quan tâm đến đất nước. Ông ta hưởng thụ cuộc sống tại Cung điện Versailles tráng lệ. Nền quân chủ gặp vấn đề lớn nhất về tài chính và quản lý.

Louis XIV cỡi ngựa, mô tả vị vua chuyên chế sáng suốt, một trong những yếu tố dẫn đến cuộc cách mạng pháp

Louis XVI lên ngôi năm 1774 khi chỉ mới 20 tuổi. Ông là người nhút nhát và thiếu quyết đoán. Ông thích thú với việc săn bắn hơn là điều hành đất nước. Sự do dự của ông đã cản trở mọi nỗ lực cải cách cần thiết. Ông phục hồi Nghị viện cũ. Các Nghị viện này lại là rào cản lớn cho mọi thay đổi.

Hệ Thống Thuế Khóa Bất Công Và Gánh Nặng Tài Chính

Khó khăn tài chính là vấn đề cốt lõi. Hệ thống thu thuế bất công trầm trọng. Nguồn thu chính dựa vào thuế đất (taille) và thuế muối (gabelle). Giới quý tộc và tu sĩ được miễn thuế hoàn toàn theo đặc quyền. Giới tư sản cũng có nhiều cách trốn thuế hợp pháp. Điều này dồn gánh nặng lên nông dân và người nghèo. Chính phủ trung ương luôn trong tình trạng thiếu hụt.

Các nỗ lực cải cách thuế đều vấp phải sự phản đối. Năm 1740, thuế 5% trên mọi lợi tức được ban hành. Nghị viện Paris và quý tộc viện dẫn nguyên tắc “không thuế nếu không có đại diện”. Chương trình cải cách của Turgot năm 1774, bao gồm bãi bỏ tạp dịch, cũng bị bác bỏ.

Cấu Trúc Xã Hội Phân Chia Và Tư Tưởng Khai Sáng

Xã hội Pháp trước năm 1789 được tổ chức theo Ba Giai Cấp (Estates). Đây là một thể chế vừa quý tộc vừa phong kiến. Địa vị, quyền lợi và uy tín cá nhân hoàn toàn phụ thuộc vào giai cấp.

Đặc Quyền Tuyệt Đối Của Giai Cấp Thứ Nhất Và Thứ Hai

Giai cấp thứ nhất là giới tu sĩ, khoảng 100.000 người. Nhà thờ nắm giữ từ 5% đến 10% đất đai quốc gia. Họ được miễn thuế và thu thập thuế thập phân từ nông sản. Giai cấp thứ hai là giới quý tộc, khoảng 400.000 người. Họ nắm độc quyền các chức vụ cao cấp trong chính phủ và quân đội. Giới quý tộc dùng ảnh hưởng để ngăn chặn việc thu thuế công bằng.

Khát Vọng Chính Trị Của Giai Cấp Thứ Ba

Giai cấp thứ ba bao gồm mọi người còn lại. Họ là thương nhân giàu có, trí thức, thợ thủ công và nông dân. Mặc dù giàu có và đông đảo, họ bị kỳ thị và thiếu vai trò chính trị tương xứng. Giới tư sản (bourgeoisie) ngày càng giàu lên. Họ bất mãn sâu sắc với đặc quyền của hai giai cấp trên. Xung đột giữa tầng lớp quý tộc suy yếu và tư sản trỗi dậy là không thể tránh khỏi.

Nông dân chiếm 4/5 dân số Pháp thế kỷ 18. Họ không phải nông nô nhưng phải gánh chịu nhiều nghĩa vụ phong kiến. Họ phải nộp tô và chịu lệ phí cho lãnh chúa. Quyền săn bắn độc quyền của quý tộc phá hủy mùa màng của họ. Nông dân sở hữu 2/5 đất đai nhưng bị áp bức kinh tế và xã hội nặng nề.

Tầm Ảnh Hưởng Của Triết Gia Khai Sáng (Montesquieu, Rousseau)

Các nhà văn thời Khai Sáng đã khuấy động sự bất mãn. Tư tưởng của Montesquieu về sự độc đoán của vương quyền lan rộng. Trong Tinh Thần Luật Pháp, ông ủng hộ phân chia quyền lực rõ ràng. Ông tin vào sự cân bằng giữa Vua, quý tộc, và dân cử.

Tư tưởng của Jean Jacques Rousseau trở thành ngọn lửa cách mạng. Tác phẩm Khế Ước Xã Hội là một lời kêu gọi mạnh mẽ. Ông khẳng định mục tiêu của chính quyền là thực hiện “nguyện vọng chung” (general will). Những ý tưởng về Tự do, Bình đẳng và Dân chủ đã thúc đẩy giai cấp thứ ba hành động. Họ không còn chấp nhận sự cai trị dựa trên đặc quyền.

Khủng Hoảng Tài Chính: Chất Xúc Tác Bùng Nổ Cách Mạng

Sự sụp đổ tài chính là yếu tố trực tiếp châm ngòi cho cuộc cách mạng pháp. Triều đình Versailles sống trong sự xa hoa lãng phí. Việc bảo trì cung điện đã chiếm 5% ngân sách quốc gia.

Nợ Công Khổng Lồ Từ Chiến Tranh Và Chi Tiêu Hoàng Gia

Các khoản chi phí chiến tranh làm nợ công tăng vọt. Đặc biệt là việc giúp đỡ Hoa Kỳ giành độc lập (từ 1778). Năm 1774, Pháp nợ 93 triệu quan tiền. Đến 1789, tổng nợ lên tới 4 tỷ quan tiền. Hoàng hậu Marie Antoinette bị gọi là “Bà Thiếu Hụt” (Madame Deficit). Bà tiêu xài rất phung phí vào quần áo và giải trí. Việc miễn thuế của giới đặc quyền làm tình hình tài chính thêm trầm trọng.

Versailles năm 1789, Cung điện này là biểu tượng của sự xa hoa và khủng hoảng tài chính dẫn đến cuộc cách mạng pháp

Nhiều giám đốc tài chính đã cố gắng cải cách. Jacques Turgot (1774) và sau đó là Calonne đều thất bại. Năm 1786, Calonne đề nghị thuế tổng quát đánh lên mọi chủ đất. Ông đề nghị không ai được miễn trừ. Nghị viện Paris và quý tộc kịch liệt phản đối các cải cách này.

Kháng Chiến Quý Tộc Và Việc Triệu Tập Đại Hội Giai Cấp

Sự bế tắc chính trị lên đến đỉnh điểm. Vua Louis XVI bãi nhiệm Calonne. Tổng Giám Mục Lomenie de Brienne cũng đề xuất cải cách tương tự. Nghị viện Paris bác bỏ đề xuất. Họ cho rằng chỉ có Đại Hội Các Giai Cấp (Estates General) mới có quyền quyết định thuế mới. Vua Louis XVI từ chối vì lo sợ Đại Hội bị quý tộc chi phối.

Sự trì trệ xảy ra, chính quyền không vay được tiền. Ngày 5 tháng 7 năm 1788, Louis XVI buộc phải hứa triệu tập Đại Hội Các Giai Cấp. Sự kiện này sẽ diễn ra vào tháng 5 năm 1789. Lời hứa này đã kích hoạt các cuộc thảo luận công cộng. Linh mục Sieyès công bố tập sách Giai cấp thứ ba là gì? Ông khẳng định chỉ có giai cấp thứ ba mới là bản thể hữu ích của quốc gia.

Giai Đoạn Khởi Đầu: Từ Đại Hội Giai Cấp Đến Quốc Hội Lập Hiến (1789-1791)

Lời hứa triệu tập Đại Hội đã kích hoạt các cuộc thảo luận công cộng. Linh mục Sieyès công bố tập sách “Giai cấp thứ ba là gì?”. Ông khẳng định giai cấp quý tộc là vô dụng. Chỉ có giai cấp thứ ba mới là bản thể hữu ích của quốc gia.

Sự Thành Lập Của Quốc Hội Quốc Gia (National Assembly)

Đại Hội Các Giai Cấp họp tại Versailles vào ngày 5 tháng 5 năm 1789. Giai cấp thứ ba, chủ yếu là luật sư, phản đối lối bỏ phiếu “mỗi giai cấp một lá”. Họ yêu cầu tất cả đại biểu phải họp chung. Họ đòi bỏ phiếu theo cá nhân, có lợi hơn cho họ. Sau sáu tuần bế tắc, ngày 17 tháng 6, nghị hội của giai cấp thứ ba tự xưng là Quốc Hội (National Assembly).

Lời Thề Sân Tennis Và Ý Niệm Chủ Quyền Nhân Dân

Vua Louis XVI đóng cửa phòng họp của giai cấp bình dân. Các đại biểu kéo đến một sân bóng có mái che. Họ cùng thề và ký vào “Lời Thề tại Sân Đánh Banh” (20/6). Họ tuyên bố sẽ không giải tán cho đến khi soạn thảo xong Hiến Pháp. Hành động này là bước cách mạng đầu tiên. Nó khẳng định chủ quyền nhân dân đã được thiết lập.

Vua Louis XVI thất bại trong việc kiểm soát tình hình. Ông bối rối, triệu tập 18.000 binh lính về Versailles. Biến cố này cho thấy nhà Vua đứng về phe quý tộc.

Sự Kiện Phá Ngục Bastille (14/7/1789)

Năm 1788-1789, mất mùa và lạm phát tăng cao. Giá bánh mì tăng lên mức kỷ lục. Tình trạng thất nghiệp và thiếu hụt thực phẩm làm Paris hỗn loạn. Người dân lo sợ binh lính Vua tập trung để dẹp Quốc Hội. Ngày 14 tháng 7, đám đông kéo đến Ngục Bastille.

Phá ngục Bastille ngày 14/7/1789, sự kiện đánh dấu ngày khởi đầu của cuộc cách mạng pháp

Đây là biểu tượng của chế độ chuyên chế cũ. Họ yêu cầu võ khí và tháo dỡ đại bác. Lời yêu cầu bị từ chối dẫn đến tấn công. Đám đông chiếm được ngục, giết chết viên quản đốc. Sự kiện phá ngục Bastille đã cứu vãn Quốc Hội. Louis XVI buộc phải công nhận chính phủ mới của Paris. Các đội quân quốc gia được thành lập để giữ trật tự. Biến cố này được coi là ngày khởi đầu chính thức của cuộc cách mạng pháp.

Cải Cách Sâu Rộng Và Xóa Bỏ Đặc Quyền (1789-1792)

Cách mạng lan rộng ra các thành phố và miền quê. Nông dân tự vũ trang và tấn công nhà địa chủ. Họ đốt phá các hồ sơ nợ cũ. Chế độ thái ấp phong kiến bị nông dân tiêu hủy.

Tuyên Ngôn Các Quyền Lợi Của Con Người Và Công Dân

Đêm 4 tháng 8 năm 1789, Quốc Hội đưa ra cải cách lịch sử. Chế độ phong kiến bị tuyên bố bãi bỏ hoàn toàn. Giới quý tộc cấp tiến tự nguyện từ bỏ đặc quyền. Mọi hình thức nô lệ cá nhân bị xóa bỏ.

Ngày 26 tháng 8, Quốc Hội ra Tuyên ngôn. Đó là “Bản Tuyên ngôn các Quyền Lợi của Con Người và Công Dân”. Bản Tuyên ngôn này xác nhận quyền công dân bình đẳng. Nó khẳng định chủ quyền tập thể của nhân dân. Điều I nêu rõ con người được sinh ra tự do và bình đẳng. Bản Tuyên ngôn là hiến chương dân chủ. Nó truyền bá tư tưởng tự do ra khắp châu Âu.

Bãi Bỏ Chế Độ Phong Kiến Và Thay Đổi Giáo Hội

Quốc Hội Lập Hiến tiếp tục cải cách. Nước Pháp được chia thành 83 khu vực hành chính (départemants). Các viên chức địa phương, kể cả thẩm phán, đều được bầu cử. Tài sản của nhà thờ bị tịch thu và bán đấu giá. Việc này nhằm có tiền cho chính phủ. Chính quyền phát hành chứng khoán (assignat) để mua đất nhà thờ.

Chính quyền cách mạng ủng hộ kinh tế tự do cá thể. Các phường thợ thủ công (guilds) bị giải tán. Năm 1791, Quốc Hội ban hành Luật Le Chapelier. Luật này ngăn cấm các nghiệp đoàn lao động. Các giáo sĩ bị bắt buộc tuyên thệ trung thành với Hiến Pháp Dân Sự. Việc này chia rẽ giáo hội. Giáo Hoàng lên án Cách mạng, tạo ra phe chống đối mới.

Cuộc Bỏ Trốn Thất Bại Của Vua Louis XVI (Varennes)

Hiến pháp năm 1791 thành lập Quốc Hội Lập Pháp một viện. Vua Louis XVI chỉ có quyền phủ quyết tạm thời. Quyền hành pháp của nhà Vua rất yếu. Tháng 6 năm 1791, Vua Louis XVI và gia đình trốn chạy. Ông muốn gia nhập lực lượng quý tộc di tản ở nước ngoài. Ông bị bắt tại Varennes và bị đưa về Paris.

Việc bỏ trốn chứng tỏ nhà Vua chống đối Cách mạng. Điều này làm suy yếu nghiêm trọng ý tưởng quân chủ lập hiến. Những người bảo thủ dần dần bỏ trốn ra nước ngoài. Câu Lạc Bộ Jacobin trở thành trung tâm của phe cấp tiến.

Cộng Hòa Và Thời Kỳ Cực Đoan (1792-1794)

Các nước châu Âu bắt đầu lo ngại. Hoàng đế Leopold II (Áo) và Vua Phổ ra Tuyên Ngôn Pillnitz (1791). Họ đe dọa can thiệp nếu Louis XVI bị tổn hại. Tuyên bố này khiến các nhà cách mạng Pháp càng thêm căm phẫn và quyết liệt.

Hội Nghị Quốc Ước Và Việc Xử Tử Vua Louis XVI

Tình hình kinh tế ngày càng xấu đi. Chiến tranh và lời đe dọa ngoại bang làm dân chúng lo sợ. Tinh thần ái quốc cuồng tín được kích động bởi Danton, Marat, và Robespierre. Ngày 10 tháng 8 năm 1792, dân lao động Paris nổi dậy. Họ tấn công Điện Tuileries và bắt giữ Vua Louis XVI.

Ngày 21 tháng 9 năm 1792, Hội Nghị Quốc Ước (National Convention) được thành lập. Ngày 22 tháng 9 năm 1792, Pháp tuyên bố trở thành nước Cộng Hòa. Chế độ quân chủ lập hiến chỉ tồn tại một năm ngắn ngủi.

Tháng 12 năm 1792, Vua Louis XVI bị xét xử. Ông bị kết tội âm mưu với nước ngoài. Ngày 21 tháng 1 năm 1793, Vua Louis XVI bị xử tử bằng máy chém (guillotine).

Sự kiện Vua Louis XVI bị xử tử bằng máy chém guillotine, một cao trào chính trị của cuộc cách mạng pháp

Việc hành quyết này gây chấn động châu Âu. Anh và Hà Lan tham gia liên minh chống Pháp. Ngày 1 tháng 2 năm 1793, Pháp tuyên chiến với các nước châu Âu này.

Sự Trỗi Dậy Của Jacobin Và Ủy Ban An Toàn Công Cộng

Hội Nghị Quốc Ước bị chia rẽ sâu sắc giữa Girondin và Jacobin. Đảng Jacobin cực đoan hơn. Họ được sự ủng hộ của giới bình dân (sans-culotte). Robespierre là thủ lĩnh của Jacobin. Ông chủ trương tập trung quyền lực vào trung ương.

Tình hình chiến tranh và nội loạn đẩy Pháp vào khủng hoảng. Quân ngoại bang đe dọa xâm lăng. Vật giá tăng cao, thực phẩm khan hiếm. Ngày 31 tháng 5 năm 1793, Công Xã Paris vây bắt các đảng viên Girondin.

Robespierre trở thành nhân vật chi phối Hội Nghị Quốc Ước. Ông tin tưởng vào tinh thần công ích và dân chủ triệt để. Hội Nghị Quốc Ước lập ra Ủy Ban An Toàn Công Cộng. Ủy Ban này gồm 12 người. Nó hoạt động như một nội các chiến tranh. Robespierre có ảnh hưởng lớn trong Ủy Ban này.

Chính Sách Khủng Bố (The Reign of Terror)

Để dẹp tan kẻ thù nội bộ, Ủy Ban An Ninh Tổng Quát ra đời. Cơ quan này bảo vệ Cộng Hòa chống lại các kẻ nội thù. Luật ngày 17/9/1793 cho phép Jacobin bắt giam bất kỳ ai nghi ngờ chống Cách mạng. Robespierre đã thanh trừng các phe phái đối lập.

Các nhà cực đoan như Jacques Hébert bị đưa lên máy chém. George Danton, một lãnh tụ cách mạng khác, cũng bị khai trừ. Danton chủ trương hòa dịu sau khi ổn định chính quyền. Robespierre kết tội Danton tham nhũng và chống phá.

Máy chém guillotine, biểu tượng của sự tàn bạo trong thời kỳ Khủng Bố của cuộc cách mạng pháp

Thanh Trừng Phe Đối Lập (Danton, Hébert)

George Danton (1759-1794) là một nhà hùng biện có tài. Ông là người lãnh đạo cuộc tấn công Điện Tuileries. Danton bị bắt và chết trên máy chém vào ngày 5 tháng 4 năm 1794. Trong Thời kỳ Khủng Bố (1793-1794), khoảng 40.000 người đã bị giết. Phần lớn nạn nhân là nông dân và công nhân. Sự tàn sát này diễn ra rất vô nhân đạo và gây ra sự chán nản sâu sắc.

George Danton, người bị Robespierre thanh trừng trong giai đoạn cực đoan của cuộc cách mạng pháp

Di Sản Lịch Sử Và Tầm Ảnh Hưởng Lâu Dài

Chiến thắng quân sự của Pháp đã giảm bớt áp lực bên ngoài. Tuy nhiên, sự tàn bạo của Khủng Bố gây ra sự chán nản. Các thành viên Hội Nghị Quốc Ước lo sợ Robespierre. Họ nghi ngờ ông ta muốn trở thành độc tài khát máu.

Cuộc Đảo Chính Thermidor Và Sự Kết Thúc Của Robespierre

Ngày 27 tháng 7 năm 1794, Robespierre bị bắt. Ông bị Hội Nghị Quốc Ước bỏ phiếu bắt giữ. Robespierre và đồng bọn bị chặt đầu vào ngày 28 tháng 7. Sự kiện này còn được gọi là cuộc Đảo chính Thermidor. Nó kết thúc triều đại của Robespierre. Nó mở ra thời kỳ phục hồi quyền lực cho giai cấp tư sản. Mặc dù đổ máu, Cách mạng Pháp vẫn là cuộc đấu tranh vì Bình đẳng.

Bà Rolland, một thành viên Girondin, đã bị xử tử. Bà đã thốt lên một câu nói nổi tiếng. Bà đã chỉ trích sự nhân danh Tự do để gây ra tội ác.

Giá Trị Vĩnh Cửu: Tự Do, Bình Đẳng, Chủ Quyền Nhân Dân

Cách mạng đã mang lại nhiều thay đổi xã hội sâu sắc. Danh xưng “ông/bà” bị thay bằng “công dân” (citoyen/citoyenne). Khẩu hiệu “Tự Do, Bình Đẳng và Huynh Đệ” được đề cao. Nữ văn sĩ Olympe de Gouges đã đấu tranh cho quyền phụ nữ. Bà áp dụng Tuyên ngôn Nhân quyền cho quyền lợi của họ.

Các nhà cách mạng Pháp chủ trương chính sách một chiều. Họ sáp nhập Avignon và Alsace. Đảng Girondin muốn lan truyền cách mạng ra khắp thế giới.

Hầu Tước De Lafayette đóng vai trò lớn trong cả hai cuộc cách mạng Mỹ và Pháp. Ông là người soạn thảo Tuyên ngôn Nhân quyền Pháp. Ông bị quân Áo cầm tù vì mưu lật đổ Jacobin.

Hầu Tước De Lafayette, người anh hùng của hai lục địa tham gia tích cực vào cuộc cách mạng pháp

Chiến tranh cách mạng tiếp diễn. Pháp chiếm đóng Bỉ, Mainz, và các vùng khác. Họ hứa giúp đỡ mọi dân tộc muốn thu hồi tự do. Cuộc Cách mạng Pháp chấm dứt năm 1799. Năm đó Napoleon Bonaparte lên nắm quyền. Ông đã chấm dứt thời kỳ cách mạng kéo dài 10 năm đầy biến động.

Cuộc cuộc cách mạng pháp là cột mốc vĩ đại của lịch sử nhân loại. Nó là kết quả của sự xung đột gay gắt giữa chế độ phong kiến lỗi thời và tư tưởng Khai Sáng. Mặc dù trải qua giai đoạn Khủng Bố đẫm máu, Cách mạng Pháp đã tạo ra những di sản vĩnh cửu. Đó là sự ra đời của chủ quyền nhân dân, hệ thống luật pháp hiện đại, và quyền con người. Những giá trị này tiếp tục là nền tảng cho các thể chế dân chủ trên toàn thế giới.

Ngày cập nhật 27/12/2025 by Anh Hoàng