Tứ bất tử – Tín ngưỡng thờ cúng dân gian của người Việt Nam

“Tứ bất tử” là một huyền thoại về việc nhân dân ta tôn vinh và thờ phụng “bốn vị thánh không bao giờ chết” (Tứ bất tử).

Việc phụng thờ Tứ Bất tử là một tín ngưỡng thuần túy Việt Nam; kết tinh từ những truyền thuyết đẹp đẽ và là một bộ phận không thể tách rời trong di sản tôn giáo và tinh thần của đất nước.

Trước hết; nói về con số bốn (tứ). Trong tư duy của người Việt; con số này mang tính ước lệ và có ý nghĩa lớn. Tứ (bốn) là một hằng số được dùng để khái quát về một phạm trù nào đó. Ví dụ: Tứ trấn; An Nam tứ đại tài; Tràng An tứ hổ; Sơn Tây tứ quý; Mỗ-La-Canh-Cót tứ danh hương v.v.. Có thể thấy rằng mọi cơ cấu giá trị vật chất tinh thần nhiều khi được bắt đầu bằng “bộ tứ”. Và việc chọn lấy 4; trong toàn thể của một tập hợp là chọn lấy những gì tiêu biểu nhất; độc đáo nhất và có tính thời đại. Từ bất tử cũng là một tập hợp như vậy.

Trong các vị thần được dân chúng Việt nam thờ phụng và đã được tôn lên hàng Thượng đẳng thần; có bốn vị được coi là Tứ bất tử. Các vị này ; theo lời tục truyền và thần tích; đã không chết và đã về trời

Tứ bất tử là :

– Chử Đồng Tử
– Liễu Hạnh Công Chúa
– Tản Viên Sơn Thần
– Phù Đổng Thiên Vương

Chử Đồng Tử là người Chữ Xá; huyện Văn Giang tỉnh Bắc Ninh là con trai ông Chử Cù Vân thường được người ta tôn là Chử Đạo Tổ ; Chữ Đồng Tử đã kết duyên với Tiên Dung Công Chúa ; con gái Vua Hùng Vương; sự tích được kể rõ ràng trong Nam Hải Dị Nhân của Phan Kế Bính. Ngài là tượng trưng cho tình yêu; hôn nhân; và sự sung túc giàu có.

Huyền thoại Chử Đồng Tử (Chử Đạo Tổ) là câu chuyện của Đạo Giáo; Đạo Thần Tiên; một tín ngưỡng vốn du nhập từ bên ngoài vào nước ta từ rất sớm. Cốt lõi huyền thoại cũng như tín ngưỡng Chử Đạo Tổ là tín ngưỡng Đạo giáo mang màu sắc tín ngưỡng dân gian thuần Việt. Chử Đồng Tử chính là người đi tiên phong trong cuộc thụ phép thần tiên để tế độ và truyền dạy cho người khác.

Chử Đồng Tử đi vào tâm thức dân gian không chỉ là người con hiếu thảo; nhân ái; mà còn là biểu tượng của một chí hướng phát triển cộng đồng: mở mang khai phá đồng bằng trũng lầy thành cánh đồng tốt tươi; trồng dâu; nuôi tằm; dệt vải và phát triển các ngành nghề khác; đặc biệt nghề buôn bán. Chử Đồng Tử và Tiên Dung đã mở một hướng mới cho sự phát triển dân tộc; tạo nên sự giao lưu giữa dân tộc và cộng đồng bên ngoài.

Xem thêm:  Truyền thuyết về Chử Đồng Tử – Tiên Dung – Linh thiêng một tình yêu

Liễu Hạnh Công Chúa là người làng Vân Cát ; huyện vụ bản tỉnh Nam Định ; ái nữ của Lê Thái Công. Bà là người văn hay chữ tốt đã được triều đình sắc phong Công Chúa. Bà tượng trưng cho cuộc sống tinh thần; phúc đức; sự thịnh vượng; văn thơ.

Trong những huyền thoại của dân tộc; dân gian vẫn tin rằng Liễu Hạnh là con gái của Ngọc Hoàng; vì phạm lỗi bị đầy xuống trần gian. Trong hệ thống điện thần Việt Nam; Liễu Hạnh là một trong tứ bất tử; là vị thánh của tín ngưỡng tứ phủ; mà bản chất của nó là tín ngưỡng thờ Mẫu; một tín ngưỡng có cội nguồn lâu đời và độc đáo của Việt Nam.

Trong tiềm thức của nhân dân; Liễu Hạnh là một vị thần; một biểu tượng của khát vọng tự giải phóng; nhất là phụ nữ muốn thoát khỏi sự ràng buộc của xã hội; của lễ giáo phong kiến; khát vọng vươn tới đạt được những ước vọng của hạnh phúc gia đình. Đó cũng là ý thức hệ nhân sinh của người dân Việt Nam đã được ký thác niềm tin vào biểu tượng người mẹ.

Xem thêm:

Phủ Tây Hồ và tín ngưỡng thờ Mẫu Liễu Hạnh

Huyền tích ba lần giáng trần của Mẫu Liễu Hạnh

Tản Viên Sơn Thánh hay Sơn Tinh; là vị thần núi Tản Viên (Ba Vì); núi tổ của các núi nước Việt Nam. Tản Viên tượng trưng cho ước vọng chinh phục tự nhiên; chiến thắng thiên tai.

Theo các nhà nghiên cứu (Lê Đức Thịnh 2001; Trần Ngọc Thêm 2001); Thánh Tản Viên được coi là vị thánh được nhắc tới đầu tiên.

Trong tâm thức dân gian của người Việt; Tản Viên là vị thánh biểu đạt cho những khả năng to lớn và vĩnh viễn của cộng đồng trong lao động sáng tạo ra nguồn của cải vô tận và trong chiến đấu chống thiên tai (lũ lụt) để bảo vệ cuộc sống chung. Tuy nhiên; đã có hai quan niệm và cách giải thích nguồn gốc của vị Thánh này.

Các học giả thời phong kiến (các sử gia; các nhà trước tác) cho Tản Viên là “hạo khí anh linh của trời đất sinh ra” (Kiều Phú; trong Lĩnh Nam chích quái); hoặc cho “Tản Viên là 1 trong 50 người con của Lạc Long Quân; Âu Cơ theo cha xuống biển ” (đúng ra thì phải là chắt khoảng đời thứ 19). Các tác giả  Lịch triều Hiến chương (Phan Huy Chú) và Việt sử Thông giám cương mục … cũng đều có những quan niệm tương tự. Trong khi đó theo quan niệm của mọi người; được thể hiện qua các bản thần thích thần phả ở các làng trong vùng

Truyền thuyết Sơn Tinh; Thủy Tinh (Hà Tây; Hà Nội; Vĩnh Phú) thì Thánh Tản Viên lại là người có thực; xuất thân từ tần lớp nghèo khổ trong dân chúng. Chàng tên thực là Nguyễn Tuấn; có tài “hô phong hoán vũ”; dũng cảm; được Hùng Vương kén làm rể; gả con gái Mỵ Nương. Sau đó; Thủy Tinh vì không được chọn; đã nổi giận đem binh đến đánh; xảy ra các cuộc chinh chiến trong nhiều năm trời. Rốt cuộc; Thủy Tinh luôn là kẻ bại trận… Quan niệm này phù hợp với những quan niệm chung đã có về các thánh bất tử trong tâm thức dân gian; bởi vì chính quan niệm ấy đã tạo nên một hình tượng “Thánh Tản Viên” có tính nhất quán và hoàn chỉnh.

Xem thêm:  Truyền thuyết về Tản Viên Sơn Thánh

Phù Đồng Thiên Vương hay Thánh Gióng là người đánh giắc Ân về đời vua Hùng Vương thứ VI; người làng Phủ Đổng ; huyện Tiên Du; tỉnh Bắc Ninh. Thánh Gióng tượng trưng cho tinh thần chống ngoại xâm và sức mạnh tuổi trẻ.

Thánh Gióng là một vị Thánh quá quen thuộc với nhân dân ta. Truyền thuyết này gắn bó và lưu truyền với mọi thế hệ người Việt. Thông qua một câu chuyện một đứa trẻ kì lạ; lên 3 rồi mà chẳng biết nói cười gì cả. Vậy mà khi giặc Ân từ phương Bắc tới thì cậu bé tầm thường kia bỗng nhiên đổi khác; đứng dậy nói năng hết sức dõng dạc và mau chóng lớn thành một tráng sĩ. Vị tráng sĩ này cưỡi ngựa sắt; đội nón sắt; cầm gậy sắt … một mình xông ra giữa trận tiền. Đánh tan giặc Ân; vị anh hùng bỏ lại tất cả; một mình một ngựa bay thẳng lên trời.

Trong tâm thức của người dân đất Việt; Thánh Gióng là hào khí của bản hùng ca hoành tráng từ ngàn xưa vọng lại. Niềm tự hào; kính trọng về sức mạnh đoàn kết của dân tộc trong việc chống giặc ngoại xâm; bảo vệ đất nước. Bên cạnh đó; còn là bản tình ca tuyệt đẹp về tình mẫu tử; về trách nhiệm của mỗi con người đối với tổ quốc.

Xem thêm: Truyền thuyết về Thánh Gióng – Phù Đổng Thiên Vương

Bốn vị trên đều là Thượng Đẳng Thần.

Theo tục truyền thì các vụ đều hóa thần biến mất; không ai bị chết như người thường; và sau khi hóa đi rồi ; thường thỉnh thoảng lại có người bắt gặp trở lại trần gian để giúp đỡ dân chúng hoặc chỉ đường dẫn lối cho dân dẹp giặc.

Trong bốn vị trên; ba vị nam thần theo truyền thuyết có từ thời Hùng Vương; và đã được thờ ở rất nhiều nơi từ rất lâu. Riêng Mẫu Liễu Hạnh là phụ nữ duy nhất; mới được đưa vào hệ thống thần thánh từ đời Hậu Lê.

Do Liễu Hạnh xuất hiện khá muộn so với 3 vị kia nên có ý kiến cho rằng bên cạnh 4 vị thánh kia; Tứ bất tử trong tín ngưỡng dân tộc Việt còn có 2 vị thánh khác là Từ Đạo Hạnh và Nguyễn Minh Không.

Tài liệu xưa nhất về thuật ngữ Tứ bất tử là bản Dư địa chí; in trong bộ Ức Trai di tập. Nguyễn Tông Quai ở thế kỷ XVII là người đầu tiên giải thích thuật ngữ Tứ bất tử; khi ông chú giải điều 32 trong sách Dư địa chí của Nguyễn Trãi. Lời chú ấy như sau:

“… Người đời Thanh nói: Tản Viên Đại Vương đi từ biển lên núi; Phù Đổng Thiên Vương cưỡi ngựa bay lên không trung; Đồng tử nhà họ Chử gậy nón lên trời; Ninh Sơn (nay là Sài Sơn) Từ Đạo Hạnh in dấu vào đá để đầu thai. Ấy là An Nam Tứ bất tử vậy”

Kiều Oánh Mậu người làng Đường Lâm là nhà học giả cuối thế kỷ 19 đầu thế kỷ 20; trong lời Án sách Tiên phả dịch lục có viết:

“Tên các vị Tứ bất tử của nước ta; người đời Minh cho là: Tản Viên; Phù Đổng; Chử Đồng Tử; Nguyễn Minh Không. Đúng là như vậy. Vì bấy giờ Tiên chúa (Liễu Hạnh) chưa giáng sinh nên người đời chưa thể lưu truyền; sách vở chưa thể ghi chép. Nay chép tiếp vào.”

Những thông tin về Tứ bất tử trong thư tịch Hán Nôm; hiện đang lưu trữ tại Viện Nghiên cứu Hán Nôm. Các tài liệu tiếng Việt hiện đại về Tứ bất tử thì phong phú hơn và thường khẳng định tứ bất tử gồm: Tản Viên Sơn thần; Phù Đổng Thiên vương; Chử Đồng Tử; và Liễu Hạnh Công chúa. Ví dụ như Nguyễn Tuân (1910-1987); trong thiên truyện Trên đỉnh non Tản in trong tập Vang bóng một thời; có viết:

“… Bốn vị Tứ bất tử nơi thế giới u linh: thánh Tản Viên; chúa Liễu Hạnh; Chử Đồng Tử; và Phù Đổng thiên vương”.

Những việc các ngài hiện thân trở lại ; tuy chỉ là những điều huyền hoặc nhưng các ngài đều là những vị thần được dân gian biết đến rất nhiều ; và hàng năm mỗi khi đền thờ của các ngài mở hội dân chúng thập phương kéo đến lễ bái rất đông. Sự tích của các ngài đã được nhiều sách chép tới ; riêng Phù Đồng Thiên Vương với công trạng dẹp giặc Ân; giết tướng giặc là Thạch Lĩnh ; càng được nhiều người truyền tụng và ngày nay Thiết Giáp quân Việt nam tôn ngài làm Thánh Tổ và hàng năm có tổ chức lễ kỷ niệm rất long trọng.